بانوی ایرانی با جایگاه ویژه‌ی خود در تاریخ سازی، مدنیت، هنر و سیاست، به راستی که فرهنگ ساز و شاخه‌ی اصلی درخت انسانیت است. زنانِ توانمندِ این سرزمین، در جای جای تاریخ، چه با حضور مستقیم خود و چه از طریق مادر بودن و پرورش شیر مردان ایرانی، همواره شاخص، والا و گرامی بوده‌اند. به طوری که تربیت و پرورش اولیه‌ی همه‌ی بزرگان و نامداران این سرزمین جاوید، از جمله ابن سینا، زکریای رازی، فردوسی، حافظ، سعدی و… از دامان پاک بانوی ایرانی آغاز گردیده و شکل گرفته است. اگر مورخین و محققین تاریخ، سهم مردمان ایران را در شکل گیری تمدن بشر امروزی چشمگیر و نافذ می‌دانند، نقش بانوی ایرانی، بسیار پر رنگ و مهم است. در ادامه‌ی این مطلب از وبلاگ مالتینا به بررسی مقام و جایگاه زن در گذر تاریخ تا به امروز، خواهیم پرداخت.
بانوی ایرانی در گذر تاریخ
جایگاه زن در ایران باستان
برای پی بردن به جایگاه زن در ایران باستان، بهره گیری از یافته‌های باستان شناسی راه گشا و مفید است. با بررسی این یافته‌ها در می‌یابیم که بانوان ایرانی در طول تاریخ، در عرصه‌های گوناگون اجتماعی، در کنار مردان به کار کردن پرداخته و از حقوق و دستمزد برابر برخوردار بوده‌اند. بررسی گِل نبشته‌های بر جای مانده از پارسه (تخت جمشید) نشان می‌دهد که دستمزدها به نوع و نحوه‌ی کار انجام شده پرداخت می‌شد، نه جنسیت کارگر. برای نمونه، دستمزد کارگرانِ زن و مرد، برابر بوده و ماهانه ۵۰ کیلو جو و ۳۰ کیلو گندم و ۵ کیلو روغن دریافت می‌کردند که با دستمزد یک افسر سپاه برابر بود.
پرداخت بیمه برای زایمان زنان و مرخصی (احتمالا پنج ماهه) نیز، از راه بررسی گِل نبشته‌ها مورد تایید است. در ازای مرخصی زایمان زنان، دستمزد زنان به حداقل می‌رسید که البته برای گذران زندگی، کافی بوده است. تنها مورد تفاوت میان زن و مرد، در دوران فرمانروایی هخامنشی، پرداخت پاداش زایمان بیشتر برای نوزادان پسر، در برابر نوزادان دختر است.
بررسی گِل نبشته‌های تاریخی
بررسی گِل نبشته‌های تخت جمشید نشان می‌دهد که در جایگاه‌های اداری و کارگاهی، زنان می‌توانسته‌اند به مقام و جایگاه بالاتر برسند. برای نمونه در کارگاه‌های دوخت و دوز (خیاط خانه)، سرپرستی و مدیریت، بیشتر به دوش بانوان است و مردان، زیر دست ایشان مشغول به کار هستند. در مورد دستمزدها نیز زن و مرد هم‌سان هستند و مزدها و جیره مواد غذاییِ دریافتیِ زنان، نیز به اندازه مردان است. بانوان در مورد دارایی و ثروت شخصی نیز از آزادی بسیار برخوردار بوده و حق و مالکیت ایشان بر اموال منقول (زر و زیور، دام و حاصل کشت و کار و اموال غیرمنقول (کاخ‌ها و زمین‌های مزروعی و غیره)، قانونی بوده است.
در گِل نبشته‌ها به نام چهار زن از خاندان شاهی، آتوسا، آرتیستونه، رته بامه و آیاکیش برمی‌خوریم که به درآمد جو و گندم ویژه ایشان از زمین‌های‌شان اشاره شده است که در آبادی‌های ورنتوش، مدنه و کوگنگا، دارای کاخ بوده‌اند. شهبانو آتوسا، دائما در رفت و آمد و سرکشی به کارگاه‌ها و زمین‌های خود بوده است و نیازمندی‌های کارگران او به خوراک و دیگر ابزار، در دستگاه دیوانی هخامنشی ثبت گردیده است.
قابل توجه است در دورانی که فاتحین به خصوص یونانیان با مغلوبین چون بردگان رفتار می‌کردند و جان و وجودشان را از آن خود می‌دانستند، شخصیت و اصالت بانوان ایرانی به حدی بود که ازدواج با آنان موجب مباهات و خرسندی ایشان می‌شده است.
زن نقش و جایگاه زن
بانوی ایرانی در دوران مادها
در هزاره‌ی نخست پیش از میلاد، آریاییان در سرزمین‌های ایران ساکن شدند و نخستین دولت ایرانی را تاسیس کردند. در این دوره، زنان همچنان به حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خود ادامه دادند و همپای مردان، گرداننده‌ی اصلی چرخه اقتصادی، کشاورزی و گله داری شدند. زن در دوران ماد، در کنار مرد در امور شوراها شرکت داشت.
ایرانیان در هزاره‌ی نخست پیش از میلاد، ایزد بانو آناهیتا را مقدس دانسته، می‌ستودند و او را الهه‌ی آب‌ها، حاصلخیزی و باروری، می‌شمردند. مجسمه‌ها و نقش‌های بسیاری از این بانو بر جای مانده است که حکایت از پرستش او در معابد، پیش از پیدایش دین زرتشت دارد.
آناهیتا در آیین مزدایی نیز مورد احترام و تقدیس بود و در کنار میترا (ایزد بانوی مهر) قرار داشت. بازمانده‌ی پرستش این ایزد بانوی ایرانی را در معبد استخر پارس و در معبد آناهیتا در کنگاور کرمانشاه می‌توان یافت ودر بخشی از کتاب اوستا، به توصیف او پرداخته شده است. پرستش و ستایشِ آناهیتا در دوران هخامنشی و اشکانی نیز همچنان ادامه یافت و همواره در نزد ایرانیان، ایزد بانوی الهه‌ی آب‌های پاکیزه و زایش پاک بود.
جایگاه زن در تاریخ ایران
بانوی ایرانی در دوران هخامنشی
نقش و جایگان زن ایرانی در دوران هخامنشی، اندکی تغییر کرد؛ زیرا دیگر جامعه از حالت پیشین خود دَرآمده و تحولات عظیم سیاسی و اجتماعی را پشت سر گذاشته بود. بدیهی است که وظایف زنان در این دوران محدودتر شد، اما نفوذ آنان در امور سیاسی و فرهنگی، همچنان باقی ماند. بیشتر ازدواج‌ها در دوران اقتدار هخامنشی جنبه‌ی سیاسی داشت و بدین طریق بود که زنان در حیطه‌ی نفوذ فرمانروایان پارسی درمی‌آمدند.
در زمان هخامنشیان و بسیار پیش از آن، مردمان این سرزمین، یکتاپرست و پیرو مذهب مزدیسنی بودند و در دورانی که در تمام کشورها و بین ملت‌های دیگر، بت پرستی و خرافه و باورها و عادات زشت و غلط، عادی و جاری بود، ایرانیان به اصول مذهب زرتشت و قوانین اهورامزدا و دستورهای اوستا، پایبند بوده و طبق دستورات کتاب مقدس خود رفتار می‌نمودند و رعایت قوانین مذهبی موجب استحکام و ثبات در جامعه ایرانی گردیده بود. ایرانیان بنا به دستور اوستا، ازدواج و تشکیل خانواده را مقدس و رعایت قوانین ایزدی را واجب می‌دانستند.
در کیش مزدیسنی، زن دارای مقام و احترام فراوانی است. او نه تنها از هر لحاظ با مرد برابر است، بلکه وجودی مقدس به شمار می‌آید. لقب بانو، در اصل از واژه‌ی اوستایی دیتا باغیانو، آمده که به معنای پرتو الهی است. در این مذهب، ازدواج امری مقدس شمرده شده و دارای شرایط و قوانینی خاص بوده، برای مثال، پیش از آن که دختر به شانزده سالگی و پسر به هجده سالگی برسد، اجرای مراسم ازدواج جایز نبود.
جشن سپندارمذگان (روز ۵ اسفند) که روز گرامیداشت زن و زمین است و یکی از جشن‌های ایران باستان است، ریشه در دوران هخامنشیان دارد و از نشانه‌های اهمیت و جایگاه والای بانوی ایرانی در این دوره است.
بانوی ایرانی در دوران هخامنشی
در مالتینا بیشتر بخوانید: جشن سپندارمذگان؛ روز گرامیداشت زن، زمین و عشق
جایگاه زن در دوران زرتشتیان
در این دوران، جامعه ی زرتشتی از خود آثار آیینی و اجتماعی کاملی بر جای گذاشت و چهره‌ی آرمانی زن در چنین جامعه‌ای، قواعد و هنجارهای اجتماعی مشخصی را مطرح می‌کرد که در چارچوب آن، زن به عنوان انسان زاینده، می‌توانست زنده بماند، آبستن شود و فرزند خویش را به دنیا آورد و پرورش دهد. در این رفتار زیستی که مایه‌ی بقای اجتماع است، زن از یاوری و پشتیبانی شوهر خود بهره مند می‌شد.
در کتاب مقدس زرتشتیان، زن به عنوان یکی از دو جنس بشر که نقش و جایگاه ویژه در زندگی اجتماعی دارد، مطرح است. زرتشت پیامبر، زن را فرا می‌خواند تا بیندیشد و خود دین خویش را برگزیند. از سویی، وی یکی از افراد گروه اجتماعی است و نقش خاص خود را باید در جایگاه دختر، همسر و مادر در خانواده ایفا کند. همچنین وجدانِ زن آزاد است که بر اساس رای، خرد و شناخت خود، آنچه را بهتر می‌داند، اختیار کند.
بانوی ایرانی در دوران اشکانی
در دوران اشکانی و در میان طبقه‌ی اشراف همچون خاندان سلطنتی، چند همسری متداول بود، اما تنها یک زن حفظ کانون خانوادگی را برعهده داشت. این بانو می‌توانست در صورت نارضایتی، از همسر طلاق گیرد. در طبقات پایین جامعه، رسم چند همسری معمول نبود؛ زیرا مردم به سنت‌های گذشته خو گرفته بودند. مرد نمی‌توانست همسر خود را به آسانی طلاق دهد. در این دوره نشانه‌هایی از اقتدار زن و شرکت او در حکومت بازمانده است.
جایگاه زن
بانوی ایرانی در دوران ساسانی
در دوران ساسانی، زنان در جامعه و خانواده پایگاه‌های مختلف داشتند و حقوق آنان در این دوره قابل توجه بود. زن حق مالکیت داشت و می‌توانست قیم فرزند خود باشد و از بدرفتاری شوهر به دادگاه شکایت کند. در هنگام طلاق، رضایت طرفین، شرط اساسی بود. در این دوره زن می‌توانست در اموال شوهر خود شریک باشد و حق مالکیت او، محفوظ مانده بود و در اموال شوهر، حق تصرف داشت. اختيار دختر به دست پدر و پس از او به دست برادر بود و بی رضایت او، ازدواجش، قانونی نبود. با این حال زن، با بهره مندی از حق مالکیت و دارایی و با به کار گرفتن استعداد و شایستگی خویش می‌توانست، اقتدار خود را بازیابد و از امتیازات اجتماعی بهره مند شود.
برخی از زنان دوره‌ی ساسانی حتی به مقام فرمانروایی دست یافتند. زنانی مانند شاپور دختک، پوراندخت و آذرمیدخت، در شمار بانوان پرآوازه و قدرتمند این دوره اند. جایگاه زن در ایران باستان، دریافته‌های باستان شناسی و تاریخ این سرزمین و جهان ثبت است و بررسی دقیق سنگ نگاره‌های پارسه نشان می‌دهد که زن در دوران فرمانروایی داریوش بزرگ از چنان مقام و احترامی برخوردار بوده که در میان همه‌ی مردم جهان باستان، نظیر نداشته است.
جایگاه زن و موقعیت او در دوران ساسانی
در دوران ساسانی جایگاه زن، به موقعیت طبقاتی او بستگی داشت. زنان اشرافی، نظير شهبانو و مادر شاه، در فعالیت‌ها و تصمیم گیری‌های خود آزادتر بودند. این بانوان در شکار و بزم‌ها، در کنار مردان شرکت می‌کردند و جامه‌های فاخر می‌پوشیدند؛ چنان که در حضورشان در بزم‌های شاهانه و شکارگاه‌ها، در نقش برجسته‌های تاریخی به جا مانده، به چشم می‌خورد.
دو بانو در سده هفتم میلادی توانستند به مقام پادشاهی برسند. شهبانو پوراندخت و شهبانو آذرمیدخت که بازماندگان قانونی خاندان ساسانی در آن زمان بودند. اما پذیرش پادشاهی آن‌ها و این که منابع ساسانی از آنان به نیکی یاد می‌کنند نشان می‌دهد که مردم و جامعه آن‌ها را پذیرفته و مورد علاقه بوده‌اند.
جای امیدواری است که یافته‌های جدیدتر باستان شناسی، تعداد بیشتری از بانوان نامدار ایران را به ما بشناساند؛ زیرا جایگاه و احترام به شخصیت و خرد بانوی ایرانی در بین مردم ایران و جهان، محرز و قطعی است. در طبقات متوسط و پایین جامعه‌ی ساسانی و آیین مزدیسنی ایرانیان، احترام به زنان و حقوق و جایگاه اجتماعی آنان از واجبات شمرده شده و در کتاب اوستا، قوانین و دستورهای دینی فراوانی در زمینه تاکید بر احترام و حمایت از بانوان وجود دارد.
بانوی ایرانی در طول تاریخ
در مالتینا بیشتر بخوانید: افراد موفق ایرانی که جوایز بین المللی برنده شده اند
جایگاه بانوی ایرانی در دوره قاجار
دختران در این دوره از تاریخ ایران، در یک جامعه مذهبی-سنتی و تحت تفکیک جنسیتی شدید، تربیت و بزرگ شده و در مدارس سنتی یا مکتب خانه‌ها، به تحصیل می‌پرداختند و بر اساس عرف جامعه، بعد از رسیدن به سن بلوغ ازدواج کردند. بعد از ازدواج، به مدیریت امور منزل و شرکت در برخی فعالیت‌های اجتماعی مشغول می‌شدند.
با وجود تمام محدودیت‌ها و امکانات کم، بانوان ایرانی در این دوره، توانستند به موفقیت‌های چشمگیری در عرصه‌های مختلف دست یابند، به طوریکه نمی‌توان نقش زنان را در جنبش‌های سیاسی، مذهبی و اجتماعی آن زمان، انکار کرد.
جایگاه زن در تاریخ ایران
جایگاه بانوی ایرانی در دوره ی پهلوی
در این دوره از تاریخ ایران، زنان ایرانی به طور موثر و مهمی در اقتصاد، آموزش و پرورش، نیروی کار و عرصه‌های مختلف مانند وزارت، هنر، قضات، علم، ورزش و … فعالیت داشتند و اغلب از تحصیلات و سواد برخوردار بودند به طوری که درصد زنان بی سواد، ۱۱ درصد کاهش یافت.
در این دوره (۱۳۰۹ تا ۱۳۱۳) قانون مدنی ایران تدوین شد. به موجب این قانون که تا به امروز از آن تبعیت می‌شود، میزان سهم ارث فرزندان دختر، نصف فرزندان پسر است. در دوره پهلوی قانون داشتن حق رای برای زنان تصویب شد و اولین وکلای زن در سال ۱۹۶۳ در انتخابات سراسری مجلس شورای ملی، رای آورده و به مجلس راه یافتند و به عنوان قاضی یا وزیر، در هیئت کابینه فعالیت داشتند. همچنین در این دوره، قانون خانواده ایران مورد اصلاح قرار گرفت و در قانون مدنی ثبت شد که گام مهمی برای بهبود موقعیت زنان در جامعه ایران بود.
جایگاه بانوی ایرانی
جایگاه زن در ایران مدرن
در طول تاریخ ایران، بانوی ایرانی، یک نیروی حیاتی بوده و همیشه نقشی اساسی در پیشرفت ایران تا به امروز داشته است. بسیاری از زنان ایرانی هستند که نه تنها در میان زنان ایران، بلکه در میان زنان در سراسر جهان در دوران مدرن، تاثیر بسزایی داشته‌اند. زنان ایرانی، امروزه پا به پای مردان در عرصه‌های مختلف، فعالیت پررنگ دارند و با موفقیت‌های بی‌نظیرشان می‌درخشند.
زنان در ایران
امروزه موضوعات و مباحث کلیدی، مانند آزادى و حقوق زنان، برابرى جنسیتی، حقوق زن در خانواده و اجتماع، مطرح می‌شود که به نوعی چالشی برای جامعه زنان و کمک به ارتقا و کمال جایگاه زن محسوب می‌شود.
در عصر حاضر ، بانوان زیادی در جایگاه‌های مختلفی توانسته‌اند نام خود را در دنیای علم، هتر، صنعت و …ماندگار کنند.
انوشه انصاری یکی از زنان نامدار ایرانی است که مهندس، بنیانگذار و رئیس ایرانی پرودیو سیستمز از شرکت‌های بزرگ تگزاس (Prodea Systems) بوده و اولین زنِ فضانورد ایرانی می‌باشد. مرحومه مریم میرزاخانی، ریاضیدان ایرانی که از سال ۲۰۰۸، به عنوان استاد ریاضیات در دانشگاه استنفورد فعالیت داشت و در سال ۲۰۱۴، به عنوان اولین زن و اولین ایرانی، مفتخر به دریافت مدال فیلدز، معتبرترین جایزه ریاضیات جان شد. شیرین عبادی وکیل، نویسنده و معلم ایرانی که در سال ۲۰۰۳، به دلیل تلاش‌هایش برای ارتقا دموکراسی و حقوق بشر، به ویژه حقوق زنان و کودکان در ایران، جایزه نوبل صلح را دریافت کرد. او اولین زن مسلمان و اولین ایرانی بود که موفق به دریافت جایزه نوبل شد.
همین‌طور صدها بانوی نامدار ایرانی دیگر هستند، که توانسته‌اند با قدرت، استعداد و بکارگیری توانایی‌های خود در عرصه‌های مختلف بدرخشند و نام خود را به گوش جهانیان برسانند.
سخن پایانی
ایرانیان از گذشته تا به امروز، مردمانی با عفت، درستکار و درست گفتار بوده‌اند و خانواده و احترام به آن، در جامعه‌ی ایرانی، جایگاه خاص و مقدسی دارد که صد البته، حضور بانوی ایرانی و محبت و مدیریت او، رکن اصلی این انسجام و تقدس است.
نظر شما درباره جایگاه زن در گذر تاریخ ایران چیست؟ اگر مطالعه‌ی این مطلب برای‌تان مفید بود، خواهشمندیم نظرات و دیدگاه ارزشمند خود را در رابطه با این موضوع، با ما و خوانندگان مالتینا بلاگ، در میان گذاشته و محتوای این مطلب را از طریق لینک شبکه‌های اجتماعی موجود در کنار این صفحه یا سایر راه‌های ارتباطی، با دوستان و اطرافیان خود به اشتراک بگذارید. همچنین می‌توانید سایر مطالب مفید، جذاب و کاربردی، را در بخش مجله بانوان مالتینا بلاگ مطالعه نمایید.
منابع: persiansarenotarabs.com، persepolis.nu
در مالتینا بیشتر بخوانید:
۲۰ پیشنهاد جذاب خرید هدیه برای بانوان عاشق فناوری
