اثر پروانه ای مفهومی است که توسط هواشناس و ریاضیدان آمریکایی، ادوارد ان. لورنز (۱۹۱۷-۲۰۰۸) ابداع شد. ادوارد لورنز یکی از پیشگامان نظریه آشوب به حساب می‌آید. این مفهوم به این موضوع اشاره دارد که ممکن است علل کوچک دارای تاثیرات مهمی باشند.
از این مفهوم در ابتدا برای مشکلات مربوط به پیش‌بینی هوا مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما به تدریج به استعاره‌ای تبدیل شد که در زمینه‌های مختلف کاربرد دارد. بسیاری از این زمینه‌ها در حوزه‌ی علم و دانش قرار دارند.
در این مقاله از مالتینا بلاگ، اثر پروانه ای را به طور کامل شرح می‌دهیم. همچنین، نحوه‌ی کنترل آن را نیز بیان می‌کنیم.
اثر پروانه ای چیست؟
اگر تاکنون در زمینه‌ی نظریه آشوب مطالعه کرده باشید، حتماً عبارت تخصصی اثر پروانه ای به گوشتان رسیده است. این عبارت عمومی در نظریه آشوب به معنی وابستگی حساس به شرایط اولیه است. به این معنا که یک تغییرات کوچک در سیستم‌های غیرخطی منجر به تفاوت‌های بسیار چشمگیری در آینده می‌شوند.
به عبارت دیگر، یک تغییر کوچک و کم‌اهمیت در شرایط اولیه یک سیستم منجر به پیامدهای غیر قابل پیش‌بینی و دور از انتظار می‌شود. تمامی سیستم‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی سازمانی (سیستم‌های جوی) تحت تاثیر این مفهوم نظریه آشوب قرار دارند. با آگاهی از این مفهوم می‌توان به درستی به تجزیه و تحلیل مسائل پرداخت.
مثال‌هایی از اثر پروانه ای
اثر پروانه در یک سیستم زمانی قابل مشاهده است که (۱) سیستم غیرخطی باشد و (۲) وضعیت هر لحظه از سیستم وابسته به شرایط اولیه‌ی آن سیستم باشد.
امروزه این مفهوم علاوه بر سیستم‌های پیچیده، در زندگی روزمره افراد نیز کاربرد دارد. در ادامه، چندین مثال کاربردی از اثر پروانه ای را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
- بازار بورس: تغییر کوچک قیمت سهام موجب دگرگونی در بازار بورس می‌شود. دلیل وجود اثر پروانه ای در بازار بورس به این خاطر است که رفتار لحظه‌ای سرمایه‌گذاران متاثر از رفتار لحظه‌ی قبل است. این در حالی است که چنین رفتاری در بازار محصولات و لوازم خانگی دیده نمی‌شود.
- تغییر قیمت خدمات و محصولات: در این زمینه، اثر پروانه ای به دلیل رایگان بودن خدماتی که پیش‌تر به فروش رسیده یا هزینه گرفتن برای خدماتی که قبلاً رایگان ارائه می‌شده، ممکن است ایجاد شود.
- محیط کاری: این مفهوم حتی در محیط کاری نیز صدق می‌کند. زمانی که به فردی پروژه‌ای واگذار می‌شود و آن پروژه با موفقیت به اتمام می‌رسد. احتمال این که پروژه‌های بعدی به همین فرد واگذار شوند، بسیار زیاد است. به این معنی که شرایط واگذاری پروژه‌های بعدی به موفقیت یا عدم موفقیت پروژه‌ی قبلی بستگی دارد.
گاهی اوقات، اثر پروانه ای در زندگی روزمره ما آنچنان تاثیرگذار است که ممکن است دیگر علت اصلی موفقیت خود را به خاطر نداشته باشیم.
تاریخچه‌ی اثر پروانه ای
حدود ۴۵ سال پیش در ۱۳۹امین جلسه‌ی انجمن آمریکایی پیشرفت علمی، ادوارد لورنز این سوال را مطرح کرد: آیا حرکت بال‌های یک پروانه در برزیل می‌تواند موجب طوفان در تگزاس شود؟ پاسخ به این سوال احتمالاً با آنچه که شنیده‌اید، تفاوت دارد.
لورنز این اثر را هنگام بررسی اجرای مدل‌های آب و هوایی خود را با داده‌های وضعیت اولیه که به شکل بی‌نتیجه‌ای گرد شده بودند، کشف کرد. او برنامه‌ای برای پیش‌بینی وضعیت آب و هوا توسعه داده بود. ولی متوجه شد که خروجی برنامه به شدت به تغییرات ثابت‌های در نظر گرفته شده بستگی دارد. به این معنی که یک تغییر کوچک در ثابت‌ها موجب تغییر پیش‌بینی می‌شود.
وی خاطرنشان کرد که مدل آب و هوا در بازتولید نتایج اجرا با داده‌های شرایط اولیه گرد نشده، ناموفق عمل می‌کند. یک تغییر بسیار کوچک در شرایط اولیه، نتیجه‌ی بسیار متفاوتی ایجاد کرده بود.
این ایده که علل کوچک ممکن است در آب و هوا تاثیر زیادی داشته باشد، قبلاً توسط ریاضیدان و مهندس فرانسوی هانری پوانکاره مطرح شد. نوربرت وینر، ریاضیدان و فیلسوف آمریکایی نیز در این نظریه سهیم بود.
مطالعات ادوارد لورنز، مفهوم ناپایداری جو زمین را در قالب یک پایه کمی قرار داد. به علاوه، مفهوم ناپایداری را به خصوصیات سیستم‌های دینامیکی بسیار بزرگی که تحت آشوب قطعی و دینامیک غیرخطی هستند، پیوند داد.
مفهوم اثر پروانه ای از آن زمان تاکنون به غیر از علوم پیش‌بینی وضعیت آب و هوایی به عنوان اصطلاح گسترده‌ای برای هر موقعیتی استفاده می‌شود که در آن یک تغییر کوچک، عواقب بزرگ‌تری را به همراه دارد.
از واقعیت تا وهم و خیال
این مفهوم که با اثر پروانه ای شناخته می‌شود، در فرهنگ عام مورد قبول واقع شده است. مفهوم اثر پروانه به یک پدیده جهانی اشاره دارد و کاملاً فراتر از چارچوب فیزیک جوی است که در ابتدا پیشنهاد شد.
اثر پروانه ای این واقعیت را برجسته می‌کند که علم حتی با جمع‌آوری اطلاعات کافی به دلیل وجود محدودیت‌های ذاتی قادر به پیش‌بینی همه چیز نیست. به این ترتیب، این امر منجر به ظهور الگوی علمی جدیدی شد که امروزه از آن به عنوان الگوی پیچیدگی نیز یاد می‌شود.
چیزهای کوچک در گذشته همچنین می‌توانند تفاوت‌های بزرگی در زندگی روزمره ایجاد کنند، همانطور که در کتاب جالب مالکوم گلدول بحث شده است. در این کتاب، نویسنده هیچ تلاشی به منظور ایجاد ارتباط بین این نوع پدیده و اثر پروانه ای لورنز نمی‌کند. به طور کلی، تکامل بیولوژیکی و سازگاری داروینی را می‌توان تجمع تغییرات کوچک طی یک دوره طولانی‌مدت دانست. این تغییرات در برخی از مراحل اثرات مهمی را ایجاد می‌کنند که غیر قبل پیش‌بینی کرد.
حساسیت سیستم‌های بزرگ و دشواری در پیش‌بینی بلندمدت واقعیتی است که در زمینه‌های مختلفی از جمله فیزیک، ج و امور مالی به چشم می‌خورد. اثر پروانه ای در اینجا از یک قیاس قدرتمند به منظور مطرح کردن سوالات و پس و پیش کردن تکنیک‌هایی استفاده می‌کند که تصور آن‌ها به غیر از این امکان‌پذیر نمی‌باشد.
به طور کلی، اثر پروانه ای در فرهنگ عام برای توضیح این واقعیت مطرح شد که زنجیره‌ی رویدادهای به ظاهر بی‌اهمیت می‌تواند تاریخ را تغییر دهد.
اثر پروانه ای در روان‌شناسی
همانطور که گفته شد، تمایل یک سیستم پیچیده و دینامیک به حساسیت نسبت به شرایط اولیه را اثر پروانه ای می‌گویند. به طوری که حتی علل کوچکی مانند بال زدن پروانه می‌توانند تغییرات بزرگی در جهان ایجاد کنند.
این نظریه که به طور معمول در نظریه‌ی آشوب برای توضیح شرایط غیرخطی کاربرد دارد را می‌توان برای احساسات و افکار نیز بکار برد. هر یک از افکار ما مانند یک پروانه می مانند. در نتیجه، ده‌ها پروانه در ذهن هر انسان وجود دارند.
بسیاری از این افکار منجر به اضطراب و وسواس فکری می‌شوند. متاسفانه وسواس تنها محدود افکار نیست بلکه نمود فیزیکی نیز دارد. گاهی اوقات، موجب پدیدار شدن تصاویر ناخواسته در ذهن و فکر انسان می‌شود.
شاید این سوال برای شما نیز مطرح شود که چگونه یک تصمیم کوچک می‌تواند زندگی فرد را به طور کامل تغییر دهد. این نوع برنامه‌ریزی برای بسیاری از تصمیمات مهم زندگی، ایده‌ی بسیار عالی محسوب می‌شود.
با این وجود، احتمالاً تا حالا متوجه شده‌اید که هر چه بیشتر در مورد یک تصمیم فکر می‌کنید، تصمیم‌گیری دشوارتر می‌شود. زندگی برای بسیاری از انسان‌ها سیاه و سفید، درست یا غلط است. هر چه بیشتر در مورد یک موضوع فکر کنید، تصمیم‌گیری به تاخیر می‌افتد. و این موضوع موجب بزرگ‌تر شدن مشکل می‌شود.
چگونه می‌توان اثر پروانه ای را در احساسات و افکار خود کنترل کرد؟
یکی از روش‌های کنترل اثر پروانه ای در احساسات و طرز فکر، رفتار درمانی شناختی است. درمان رفتار شناختی شامل استراتژی‌هایی به منظور تشخیص رابطه‌ی بین افکار، احساسات و رفتار است. با جایگزین کردن باورهای ناکارآمد با ایده‌های منطقی‌تر و یادگیری ابزارهای جدید به منظور مقابله با موقعیت‌های استرس‌آور موجب کنترل اثر پروانه ای در ذهن می‌شود. به این ترتیب، تصمیم‌گیری در مورد یک موضوع خاص بسیار ساده‌تر می‌شود.
رفتار درمانی شناختی، تکنیکی بین روان درمانی و رفتار درمانی است. این تکنیک درمانی به بیماران کمک می‌کند تا طرز فکر خود را در جهت مثبت تغییر دهند. نکته‌ی قابل توجه در مورد رفتار درمانی شناختی، یافتن منشا اصلی تفکر منفی و چارچوب‌بندی مجدد آن به شکل مثبت‌تر است.
تنفس عمیق، آرام‌سازی پیش‌رونده‌ی عضلانی، سبک و سنگین کردن مزایا و معایب یک تصمیم و مشخص کردن اهداف از جمله استراتژی‌های کارآمد برای کنترل اثر پروانه ای در احساسات و افکار به شمار می‌روند.
افکار نیز مانند پروانه‌ها می‌توانند از ذهن خارج یا وارد شوند. برخی از این افکار برای مدت زمان طولانی‌تری در ذهن باقی می‌مانند. برخی از آن‌ها به دور از انتظار ما هستند. گاهی اوقات، اضطراب و آشوب ذهنی بیشتر می‌شود که با استفاده از استراتژی‌های نام برده می‌توان آن را کنترل کرد.
اگرچه، اثر پروانه ای احساسات و افکار ما هرگز از بین نمی‌رود ولی این موضوع که ما مسئولیتی در قبال طرز فکر خود نداریم، می‌تواند کمک بسیار زیادی کند. پروانه‌های ذهن ما همچنان به پرواز خود ادامه می‌دهند اما می‌توان به روش‌های مختلفی آن‌ها را تحت کنترل قرار داد.
افزایش بهره‌وری از طریق شناسایی اثر پروانه ای
ذهن انسان به طور مستمر در حال تجزیه و تحلیل علل و عوامل رویدادهای مختلف است. این تجزیه و تحلیل مانند یک شمشیر دو لبه عمل می‌کند. گاهی اوقات، تجزیه و تحلیل ذهنی می‌تواند به دستیابی به اهداف و همچنین افزایش بهره‌وری کمک کند. از سوی دیگر، مانند مانع بزرگی برای بهره‌وری عمل می‌کند.
با شناسایی اثر پروانه ای افکار و احساسات خود می‌توان بهره‌وری جسمی، ذهنی و احساسی را افزایش داد. یکی از روش‌های کارآمد در این زمینه، تمرکز بر افکار است.
برای این منظور، ۱۰ دقیقه در یک جای ساکت و آرام بنشینید و در مورد اثر پروانه ای زندگی خود به دقت فکر کنید. به یاد داشته باشید که اثر پروانه در زندگی می‌تواند به شکل ذهنی، احساسی یا حتی جسمی ظاهر شوند.
لازم به ذکر است که منظور از اثر پروانه ذهنی، احساسی و محیطی به ترتیب مجموعه افکار مزاحم، مجموعه احساسات مزاحم و مجموعه عوامل محیطی (فیزیکی) مزاحم در زندگی است.
مجموعه افکار، احساسات و عوامل محیطی مزاحم خود را روی کاغذ بنویسید. در نهایت، فهرست خود را مجدداً مرور کنید و مهم‌ترین موارد را مشخص نمایید. سعی کنید همین حالا برای کنترل این مجموعه افکار مزاحم راه‌حلی پیدا کنید.
به خاطر داشته باشید که تمرکز بر انجام کارهای روزانه موجب ایجاد تغییرات بزرگی در زندگی می‌شوند. به عنوان مثال:
- زودتر بیدار شدن و ورزش کردن علاوه بر تناسب اندام و سلامتی موجب افزایش اعتماد به نفس می‌شود. داشتن اعتماد به نفس خود موجب داشتن روابط کاری و عاشقانه موفق‌تر می‌گردند.
- صاف راه رفتن شاید به نظر بی‌اهمیت باشد اما نشان‌دهنده‌ی میزان اعتماد به نفس شماست. داشتن اعتماد به نفس از بسیاری از رویدادهای ناخوشایند در زندگی جلوگیری می کند. لبخند زدن، حمایت و محبت به دیگران و تغییرات کوچک می‌توانند تحولات بزرگی در زندگی اجتماعی شما به وجود آورند.
کلام آخر
علم کلاسیک بر پایداری و دوام تاکید دارد. با این وجود، تحولات چند دهه‌ی گذشته نشان می‌دهند که بی‌ثباتی، حساسیت و غیر قابل پیش‌بینی بودن اساس پدیده‌های بزرگی است که در مقیاس‌های زمانی و مکانی کلان رخ می‌دهند. این مقیاس‌ها را می‌توان در زندگی روزمره‌ی خود تجربه کرد.
این نیاز وجود دارد که تصمیم‌گیرندگان، عموم مردم و حتی بخشی از جامعه علم و دانش با این وضعیت کلی و منطق آن تطبیق یابند. بسیاری از سیستم‌ها از جو گرفته تا بازار بورس باید به شکلی نظارت، بررسی، پیش‌بینی و مدلسازی شوند تا از ذات پیچیده خود بهره‌مند شوند.
در غیر این صورت، بسیاری از ویژگی‌های اساسی آن‌ها به احتمال قوی از بین خواهند رفت. اثر پروانه ای نمادی از این منطق جدید به شمار می‌رود.
لینک منبع: scholarpedia.org
