تاریخ ایران با داشتن فرهنگی غنی از جشن ها و سنت های معنادار و بسیار عمیق همواره از قرون باستانی سعی در ایجاد پایه گذاری طرز تفکری عمیق و مثبت، در میان جهانیان بالاخص ایرانیان داشته است. یکی از این فرهنگ های زیبا جشن های مختلف در اعصار و زمان های مختلف سال است که، باعث ایجاد همبستگی و همدلی و صمیمیت بیشتر در بین مردم و ایجاد بستری برای بالا بردن حس نوع دوستی و معنوی بوده است. در این سنت، انسان را مظهری از رواج نیکی آفرینش می دانستند. اما این مهرورزی معطوف به خلق انسان نبوده و در بستر کائنات گسترده شده است.

ایرانیان برای بزرگداشت این مفهوم زیبا همواره در زمان های خاص، اقدام به برگزاری جشن های مختلف در طول سال می کردند.

در این جشن ها با انواع اهریمن و پلیدی ها در کنار یکدیگر و همبسته با هم مقابله کنند و با شادی و پایکوبی غم ها را از خود و اطرافیان دور نمایند. این فرهنگ که تاکید بر شادمانی جسمی و ذهنی در کنار یکدیگر برای عبور از گذرگاه مشکلات و سختی ها بنا شده است، در قالب یسن های مختلف که واژه ای به معنای جشن در ایران باستان بوده، با مهربانی و عطوفت از این گذرگاه عبور می کردند. اما این جشن ها که از لحاظ قدمت تاریخی و فرهنگی از قرون باستانی تا به امروز ادامه داشته، دارای بازتاب های بسیار قوی در جامعه بوده که همین امر باعث ترویج هر چه بیشتر در طول سالیان متمادی بوده است. در این مطلب قصد داریم تا معرفی این جشن ها شما را با فرهنگ ایران و ایرانیان از باستان تا به امروز و مفهوم این جشن ها بیشتر آشنا کنیم.

۱.جشن نوروز

تغییرات فصلی و ظاهری زمین و تمام موجودات روی آن به سبب نقطه اتمام سال خورشیدی و نو شدن حیات در سطح این کره خاکی را مبنایی برای پایکوبی و جشنی به نام نوروز می توان نامید. ابوریحان بیرونی از منظر ستاره شناختی این واقعه را به این سبک و سیاق توصیف می کند: “در این روز رسم است که مردمان برای یکدیگر هدیه میفرستند و به سبب آن، برای ابراز خرسندی به یکدیگر، از رسیدن فصل شکوفه ها به دیدار همدیگر می شتافتند و به شادی و پایکوبی می پرداختند.” در آثار به جا مانده تاریخی آمد هاست که نوروز به دو قسمت نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم شده بود. در این تقسیم بندی، نوروز بزرگ در گاهشمار ایرانیان از ششم فروردین آغاز میشد و در ششمین روز هر ماه ادامه می یافت. که جشن های روز ششم هر ماه را جشن “خرداد روز” گویند. این روز که در آئین زرتشت مبنای تولد زرتشت بزرگ است نیز، به روز “خرداد مشاسپند” که به الهه آب معروف است هم نسبت داده شده است. از اعتقادات طولانی مدت که در امروزه نیز رواج بسیاری دارد این حکایت است که، سرنوشت هر فرد این زمان برای تمام اتفاقات خوب و بد سال پیش رو رقم خواهد خورد. یکی دیگر از راویان تاریخ باستان اظهار دارد: “ایرانیان اعتقاد داشتند ارواح مردگان به آنها در این ایام سر میزنند از این رو سفره های رنگین پر از غذا و مخلفات زیاد تهیه می کردند تا با سفره آرایی، ارواح گذشتگان خود را غرق در مهربانی و شادی کنند. که در ادامه این نقل قول ها اضافه می کنند که: “این سفره به هفت شین در بین مردم رواج یافته بوده که شامل: شکر، شانه، شیر، شمع، شیرینی، شراب و شربت همراه بوده است.”

۲.جشن سده

جشن سده که بر اساس داستان های اسطوره ای در شاهنامه به، سلطان هوشنگ در ایران باستان لقب داده شده است که، توانسته بود آتش را کشف کند. در این جشن که به روایت دیگر پس از گذشت صد روز از انتهای زمستان ، مردم به دور دایره ای بزرگ از چوب هیزم گردم هم می آیند و به بزم و شادی در کنار یکدیگر می پردازند. در این جشن بزرگ موبدان زرتشتی با چرخش به دور مخروطی از آتش، و در دست داشتن لاله آتشین مناسک و دعاهای مربوط به این سنت دیرینه ایرانیان را بازگو می کنند. در این مراسم با بالا گرفتن شعله های آتش روشنایی را در شب معرض ظهور می رساند و پس از اتمام این شعله ها، مردم به خصوص کشاورزان برای ازدیاد روزی خود خاکستر این آتش ها را به عنوان یک عمل تقدیس شده بر روی زمین های زراعی خود می ریزند.

۳.جشن سروشگان

این جشن که به طور سالیانه در قرون باستانی با برگزاری مراسمی بسیار بزرگ همراه با جمعیتی کری همراه بوده در تاریخ ۱۷ام فروردین هر سال صورت می رفته است. این جشن که به نماد ایزد بیداری و مراقبت از جهانیان یعنی سروش و همچنین روز گرامیداشت “خروس” که از موجودات تقدیس شده در تاریخ ایران می باشد، با برگزار مراسمی خاص برگزار می شده است. این ایزد بر روی قله کوه البرز، کاخی از ستون های آسمانی برافراشته که باعث مقدس شدن این نقطه و نمادی از برقراری عدالت در نقطه فراتر از هرکس شناخته می شود. در داستان های اساطیری آمد است که ” گردونهٔ سروش را در آسمان، چهار اسب نر درخشان و تیزرو با سم‌های زرین می‌رانند، و هیچ موجودی از او پیشی نمی‌گیرد و بدین‌گونه است که او دشمنان خود را در هر کجا که باشند، دستگیر می‌کند. در قدیمی‌ترین بخش اوستا یعنی بخش گاهان، آمده که سروش به همراه بهمن به سوی پرهیزکاران می‌آید و به آنان پاداش و به بدخواهان کیفر سختی می دهد. در این مراسم که به صورت آیینی در ایران باستان انجام می گرفت، ماه فروردین از اعتبار ویژه‌ای در این مناسک برخوردار بوده است که، با شست‌وشو و به معبد رفتن و نیایش کردن همراه بوده است. همچنین در متون تاریخی آمده است که “این روز را روز باژ، یعنی روز زمزمه “به معنی دعا و نیایش” نیز می نامیدند.”

۴.جشن کژین

جشن کژین که با نام “بادبره” نیز از آن یاد می شود، در گاهشمار تقویم ایرانی هر ساله روز ۲۲ ام  بهمن می باشد که، در این روز فرخنده مردم به شادی و جشن می پرداختند. بادبره که در لغات باستانی ” واته” نیز شناخته می شود، به مناسبت بزرگداشت خدایگان نگهبان باد در سرزمین پارسیان که “زروانی” نام دارد، برگزار می گردد. در این جشن ریسمان های از جنس های مختلف را با آغشته کردن به رنگ های مختلف در پهنای آسمان به دست باد می سپارند، تا همراهی قلبی خود و با شور و اشتیاق، این رحمت الهی را پاس بدارند. در داستان های اساطیری در مورد این جشن چنین آمده که: “پس از نَوزیدن هیچ نسیمی در هفت بهار و زمستان، نسیمی ملایم بر سرزمین ایران دمیده شد که مردم به پاس قدردانی از این نعمت و افزون کردن آن به جشن و پایکوبی می پرداختند.”

۵.جشن بمو

این جشن یکی از مهمترین و باشکوه ترین جشن های در اقوام مانویان بوده است. در گاه شمارهای ایران باستان، این جشن برابر با روز چهارم شهریور هر سال برگزار می گردیده است. این جشن که با سنت دوری از غم ها و آشتی با زندگی همراه با شادی، بنا نهاده شده است در روز مرگ “مانی” انجام می گیرد که نشان از دوری مردم از منطق غم در زندگی و شادی در همه حالات زندگی داشته است. این جشن همراه با سرودهای مذهبی مانویان و پایکوبی مردم برگزار می گردیده است.

۶.جشن گاوگیل

این جشن که در ایران باستان با نام های مختلفی همچون “گاگیل، کاکیل و درامزینان” شناخته می شود، هر ساله در روز پانزدهم دی ماه برگزار می شود. فلسفه تاریخی این جشن به سبب بازپس گیری احشامی است که ایران پس از جدایی از ترکستان موفق به آن گشته بود. و اما در کتاب های اساطیری و تاریخی از دلایل دیگر این جشن را پس از پیروزی فریدون بر ضحاک، کشاورزان با پس گرفتن گاوهای خود باعث رسیدن منفعت و نعمت زیاد در زندگیشان گشت، که همین امر سبب جشنی شد که امروزه با نام گاوگیل نامیده می شود. در این جشن مردم با گرفتن شیر گاوها و با استفاده از محصولات طبیعی و میوه های فصل از یکدیگر پذیرایی می کنند، به طوری که در هر شهر به جشن و سرور در شُکران این نعمت دیرینه تاریخی در کنار یکدیگر می پردازند.

۷.جشن آبانگاه

این روز به پاسداشت شکران این ایزد اساطیری در دهم ماه فروردین هر ساله جشنی برگزار می گردد با نام “جشن آبانگاه”. در این جشن مردم با تقدیس کردن خود و لوازم خود به آب و باران های بهاری مشغول برگزاری جشن و پایکوبی در این روز خواهند گردید. اگر در این روز باران ببارد مردان مسئول تمکین مراسم جشن و برگزاری آن خواهند بود و مورد ستایش قرار میگیرند، اما اگر باران نبارد، این جشن با تدارک زنان و مسئولیت آنها پیش خواهد رفت و زنان مورد ستایش بیشتر قرار خواهند گرفت. در اسطوره های باستانی ایرانی آب که الهه ای به نام “آناهیتا” نام داشته است، مسئول پخش نعمات آسمانی مانند باران بر مردم بوده و مردم به پاس این لطف با برگزاری جشنی نمادین از این ایزد الهی بابت نگهبانی و نزول نعمات تشکر میکردند. یکی دیگر از دلایل برگزاری جشن در این روز پیروزی سپاه ایران بر سپاه تورانیان بود که همانطور که در کتاب های تاریخی زمان ایران باستان آمده: ” ایران پس از هشت سال خشک و بدون باران با بارش یک باران فزاینده، علاوه بر پایان دادن به خشکسالی ایرانیان، باعث پر شدن خندق های سپاه ایرانیان و پیروزی نهایی آنها شد.”

۸.جشن بتیکان

جشن بتیکان که با نام “دیبگان” نیز در برخی کتب تاریخی نامیده می شده است، حاصل تلاقی روز و ماه در دی ماه هر سال است که به طور دقیق در اواسط دی ماه یعنی رو پانزدهم این جشن به طور سالیانه برگزار می شود. این جشن به صورت نمادین به پاسداشت هنر و هنرمندان ایرانی و تجلیل از آنها برگزار می شده است. در این روز مردم با درست کردن عروسک ها و مجسمه های با جنس های مختلف مثل گِل، خمیر و یا انواع اجناس دیگر، به شادی و خوشی در کنار یکدیگر می پرداختند. بازمانده های این سنت و تندیس های به جا مانده این فرهنگ باستانی ایرانی را در فلات تپه های “طلاتپه” که در افغانستان کنونی وجود دارد، می توان یافت. در زمان های امروزی هم چنان این سنت دیرینه با پختن آش و تزیین آن با نام های مقدس یا متبرک مذهبی یا سنتی شروع می شود. در ادامه این مراسم تندیسی را که با استفاده از آرد و خمیر آن توسط نذری دهنده درست شده در میان آش تزیین شده قرار می دهند و پس از قرار گیری درست این ظرف بزرگ را در میان آب های روان جهت استجابت نذر خود رها می سازند. این سنت پس از هزاران سال قدمت همچنان در میان ایرانیان از جایگاه ویژه ای برخوردار است، بعضی از افراد ممکن است آن را با آیین بت پرستی اشتباه بگیرند که تفسیری نابجاست. این مراسم در واقع تجلیل از تاثیر مثبت روح فرهنگ و هنر طبیعت بر مردم است.

سخن پایانی

سنت ها و جشن های اسطوره ای و باستانی در هر کشوری و فرهنگی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اما کم کاری متولیان فرهنگ در آشنا کردن این فرهنگ ها برای نسل جدید، باعث روند نزولی و حتی از بین رفتن بعضی سنت ها دیرینه در ایران گشته است. ما در گروه مالتینا، امیدوارم با معرفی این سنت و فرهنگ های ایرانی گامی در جهت آشنایی عمق تاریخ و هویت ایرانی با نسل جدید برداریم.